Koronavirüs ve sonrası dünyanın haline politik bir bakış

İktidar Corona sürecini iyi yönetemedi. Son zamanlarda Covit 19 Türkiye’yi boydan boya sardı ve tehlikeli boyutlara ulaştı. Her gün yüzlerce insanımız ölüyor binlercesi hasta olarak can çekişiyor, pozitif vakalar da büyük artışlarla elli binlere dayandı. Şimdi de bayram sonrasına kadar tam kapanma söz konusu. Tabi bu arada açlık yoksulluk sınırında yaşayanların hali pürmelalini düşünen yok.

Ne ki, iktidarın aklı biraz gözlerinde ve her daim kendine yontmakta meseleyi. Ne zaman tehlikenin ucu kendine dokunursa o zaman tehlikenin boyutlarını fark ediyor ya da yaşanan dehşeti gözü ile gördükten sonra “ey vah” diyor o zaman da iş işten geçmiş oluyor. O halde daha beteri ile karşılaşmadan birey, toplum ve devlet olarak her kes üstüne düşeni bihakkın yerine getirmeli, aksi taktirde son pişmanlık fayda vermez. Ve tabi önümüze bakmalıyız. Peki nedir yaşadığımız? Bunu ele alacağız.

Bu makale bu amaçla güncelden ziyade daha makro düzeyde bir bakışla sorunu ele almayı amaçlıyor. Tehlikenin boyutları hem şimdi hem de sonrasında giderek büyüyecek gibi görünüyor. Sağlık önemli, o işin bir yanı, bir de işin sosyo politik, dijitalleşme ve teknolojik boyutları da var.

Şimdi ve sonrası

Bir yandan insanlık bu virüs musibetini defetmeye çalışırken öte tarafta “Korona sonrası nasıl bir dünya bizi bekliyor?” sorusunu soruyor. Her büyük olaydan sonra yeni arayışların ve değişimlerin olması hem kaçınılmaz hem de doğal. Ancak unutmamak gerekir ki, bir değişim ancak onu isteyenlerin gücü oranında gerçekleşebilir. Burada asıl soru şudur: Bu değişimi dünya üzerindeki halklar ve topluluklar mı istiyor yoksa dünyayı kendilerine göre yönetmek isteyen güçler mi?

Dünya düzeyinde değişim beklentisi ilk değil. Geçmişte bazı örneklerini yaşadık: 1490 da denizaşırı işgaller ve ilk kolonyalist yapılar bir çeşit küresel yayılmadır. 1890 endüstrileşmesi ve sonrasında kapitalizmin içine düştüğü buhranı; 1) hammadde ihtiyacı 2) sermaye kârlılığı 3) yeni pazar ihtiyacı 4) fazlı nüfusu akıtmak için gerçekleştirdiği emperyalist yayılma ikinci küresel çaplı yayılmadır. Üçüncüsü de günümüzde sınırların ekonomik açıdan büsbütün kalktığı küreselleşmedir. Peki, küreselleşme dediğimiz yenidünya düzeni dünyaya nasıl dayatıldı ve yayıldı?

- 1970’lerde Çok Uluslu Şirketler ortaya çıktı

- 1980’letde uzayda iletişim devrimi gerçekleşti ve

- 1990’larda SSCB’nin dağılmasıyla dünya tek kutuplu olmaya zorlandı ve ABD de bu kutbun başı benim dedi.

Nitekim bu süreci organize edip krize giren kapitalizm ve aşılması gereken ya da isim değiştirmesi gereken emperyalizm yerine yeni bir neoliberal düzenin gerektiğinin öncülüğünü de bu güç yapmıştı. Öyle ki bundan sonra dünyada askeri, sosyal, siyasal, ekonomik, kültürel birçok değişiklik yaşandı.

Bir diğer önemli örnek de 11 Eylül Saldırısı sonrası yaşanan, günümüze ve coğrafyamıza etkileri sirayet eden ve hala devam eden gelişmelerdir. ABD’deki dönemin yönetenleri olan petrolcü, silah tüccarı Neo Conlar dünyaya yeni bir nizam vermek için bu saldırıyı bir fırsat ya da bahane olarak kullandılar. Önce Afganistan’a saldırdılar, ardından Irak’ı işgal etiller; sonra Turuncu Devrimler ve Arap Baharı ile devam etti, iş gelip Suriye ve İran’a dayandı ve bu süreç halen de tamamlanmış değil.

Ancak pek tabi evdeki hesap her zaman çarşıya uymayabiliyor. Tek kutuplu dünya senaryosu işlemedi, Çin ve Rusya, Hindistan gibi küresel veya bölgesel kutuplar oluştu. Böylece, daha istenen düzen oluşmamışken güç, batıdan doğuya kaymaya başladı. İşte tam bu noktada Korona denilen COVID-19 salgını baş gösterdi.

Bu salgın ne gösterdi bize ve

sonrasında neye yol açacak?

Şimdi meraka mucip temel soru bu artık. Ortaya çıkan bazı olguları kısaca tespit edecek olursak, kısaca şunları görürüz:

- Dünya ilk defa bu derece etkili, yaygın ve hızla yayılan bir pandemi (salgın) ile karşı karşıya kaldı…

- Salgın hemen hemen dünyanın bütün bölgelerini etkiledi, bütün ülkelere sirayet etti.

- Salgın, büyük bir paniğe, korkuya ve çaresizliğe yol açtı.

- Salgın, küresel olmasına karşın ulus üstü kurumlar ve büyük güçler küresel çözüm ve dayanışma gösteremediler, önlemler yerel ve mevzii kaldı.

- Salgın neticesinde otuz milyonu aşkın insan hasta olurken bir milyonu aşkın insan ise öldü; hastalık ve ölümlerin dünya genelinde bu rakamların çok üstünde birkaç misline ulaşacağı beklentisi söz konusu.

- Ülkemizde de ilk vaka bu virüsün Çin’de ortaya çıkmasından yaklaşık üç ay sonra (11 Mart’a) görülmesine rağmen maalesef yeterli önlemler alınamadı. Şu ana kadar kırk bin civarında insanımız öldü, bir milyon civarında enfekte kişi tespit edildi. (Üstelik toplum bu rakamların da doğru olmadığına inanıyor. Bu rakamların dünyada olduğu gibi bizde de birkaç kat artacağını beklemek gerekir. Nitekim artan vakalar ve sürecin iyi yönetilememesi bunu gösteriyor.)

- Can kayıplarının ötesinde salgın bütün dünyada ekonomiyi; özellikle de ilk etapta istihdamı, ihracatı, ulaşım ve turizm sektörlerini vurdu.

- Salgın sonrası yoksullaşma, sermayenin el değiştirmesi, kimi firmaların batması bekleniyor.

- ABD, AB gibi zengin ülkeler pandemiden daha çok etkilenecek, Afrika gibi yoksul bölgeler ise daha az etkileneceklerdir.

- En önemlisi Korona sonrası dünya üzerinde yeni bir sistem inşası şu ya da bu biçimde söz konusu olacak.

Değişim

Yeni bir değişim şu ya da bu biçimde yaşanacak ama bu değişimin hızı, niteliği ve yönü onu isteyenlerin güçleri ve iradeleri oranında gerçekleşebilecektir ancak…Tabii bu değişme bir direnç de olacak. Çünkü insanlar alışkanlıklarını kolay kolay terk etmezler. Devletler de kurulu düzenlerini riske atmak istemez; hele statükodan nemalanan kurum, kuruluş ve onların aktörleri, kendi güçleri oranında (onlara ne getireceği belli olmayan bu değişime) direneceklerdir.

Belirsizlik ürkütücüdür; bu yüzden bildikleri “azı” bilmedikleri “çok” ile değiştirmek istemezler. Değişim olacak ama direniş de olacak. Fakat bütün bunlara rağmen ister istemez yaşanacak olan değişim üç noktada şekillenecektir:

1.) İnsanların yaşam biçimlerinde,

2.) Devletlerin yönetim biçimlerinde.

3.) Şirketlerin ve ekonomik aktörlerin işleyişinde…

Bu değişimlerin hızını ve niteliğini iletişim ve ulaşımdaki yeni değişiklikler ile yapay zekâ ve algoritmaların insan yaşamına dâhil olma ve yönetimlerde kullanma dereceleri belirleyecektir. Yaşanan gelişmelerden çıkaracağımız birinci sonuç budur.

İkinci nokta ise değişimlerin görünümleri ve yansımalarına ilişkindir. Dünyadaki sermaye son yarım asırda; 1) aidiyetleri olan ulusal ve uluslararası şirketler, 2) bir ulusa dâhil olmayan ya da olmak istemeyen ulus üstü şirketler ve 3) bütün dünyayı bir aşamada kontrol etmek isteyen küresel şirketler şeklinde örgütlenmişti.

Şimdi ulus devlete rakip olan bu dev güçler bütün dünyayı tamamen ulusların egemenliğinden çıkarıp kendilerinin hükmettikleri bir alana çekebilirler. Böylece gelecekteki dünya ulusların egemenlik alanından ziyade bu ultra küresel firmaların egemenlik alanlarıyla tanımlanacak!

Toplumlar ve dünya giderek tek tipleşecek ve küreselleşmenin başlattığı kültürel hegemonya bu süreçle tamamlanacaktır. Nitekim şimdiden bütün dünya, aynı pratikleri ve davranış biçimleri gösteriyor. Evde kal, mesafeyi koru, maske tak gibi… Fakat iş bunlarla da sınırlı değil.

Eğitimi uzaktan yap, alışverişte paradan uzak dur, sen gitme o sana gelsin, selamını merhabanı değiştir gibi yeni davranış biçimleri de girdi yaşamımıza... Tabii bu durum, hemen bugünden yarına gerçekleşmeyecek belki, ama bu virüs nedeniyle bu yaşantılar test edildi ve süreç başladı diyebiliriz.

Daha otokratik

devletlere doğru mu?

Devlet konusuna gelince, bu konuda bir yol ayırımı, ikili bir durum söz konusu olacaktır: Şöyle bir soru sorulabilir; bu süreçten sonra devletler daha demokratik mi yoksa daha otokratik mi olacaklar?

Devletler (ya da şirket gibi yönetilen devletler), kendileri açısından vatandaşı zapturapta alacak, gelişmelere köstek olacaklardır. Gözetleme, kodlama, bir çeşit fişleme olan çipleme gibi unsurlar zamanla gelişecek. Bilim kurgu filmlerinde izlediğimiz enseden çipleme yolu ile vatandaşı izleme artık filmlerde kalan bir nostaljiye dönüşecek. Yurttaşa davranışına göre puanlama yapılacak. Makbul vatandaş ya da makbul olmayan vatandaş kategorileri oluşturulacak. (Bu noktada insanın aklına Osmanlıdaki milleti hâkime ve milleti mahkûme ayrımı geliyor), Sadece bu da değil; oluşturulacak, (ve içine çip yerleştirilmiş) bir kimlikle sadece hastalık ya da güvenlik konularında değil en mahrem durumlar bile izlenebilecek.

Tabi bu gayri insani duruma itiraz edecek olan insan hakları savunucuları ya da sivil toplum örgütlerini susturmanın en iyi yolu, topluma korku salan böyle bir virüs ya da vakadan daha kolay ne olabilir? Ölümü gösterip sıtmaya razı etmek…Aslında benzer bazı uygulamaları yapan bazı ülkeler var zaten.

Zayıfı kollayan bir

liderlik anlayışı

Öncelikle korona sonrası dünyada insanlar her zaman bu denli büyük bir felaketle karşılaşabileceklerini akıllarının bir kenarında tutacak, hatırlayacak ve bunu sonraki kuşaklara aktaracaklardır. Bu da dünyaya ve doğaya karşı daha ölçülü ve dikkatli olmamız için bir uyarı işlevini görür umarım. Bu işin iyi yanı. Ama maalesef aynı şeyi temelinde kontrol etme, güç ve iktidar dürtüleri olan devlet yönetimleri için söylemek güç. Bu süreçten sonra, devletlerin daha gözetleyici, daha kontrol edici olacağını söyleyebiliriz. Nitekim karşıt cephelerde yer alan ülkeler bile virüsle mücadelede bu bağlamda aynı noktada birleşirken, çok sayıda ülke de işin özüne yönelik tedaviden ziyade, COVID-19’a karşı ilk adım olarak karantina uygulamasına gitti. (En son Ramazan’da Türkiye de yarı kapanma yoluna gitmek zorunda kaldı)

. Ülkeler arası yolculuklar yasaklandı, sınır kapıları kapatıldı, çok sayıda ülke sokağa çıkma yasağı ilan etti.

. Birçok sektör ekonomik açıdan durma noktasına geldi. Eğitimden başlayarak tüm sosyal etkinlikler durduruldu, spor faaliyetleri ertelendi.

. Bununla birlikte dünyanın birçok yerinde milyonlarca insanın, zorunlu haller dışında tüm vakitlerini evinde geçirmek zorunda kaldığı bir süreç başladı.

. Bazı uzmanlar, korona virüsün ilerleyen süreçte küresel çapta kalıcı bir sıkıyönetim durumuna bile sebep olabileceğini düşünürken, (en azından gelecekte dünya çapında sıkıyönetimlerin olabileceğini görmüş olduk), bazıları da dünyayı yeni bir sistemin beklediğini savunuyor.

. Her iki durumda da insanlığı bekleyen önemli bir sınav var: Ya sürdürülemez olan bu düzeni hep birlikte değiştireceğiz ya da hep birlikte daha büyük krizlere yelken açacağız.

Oysa dünyamız bu kriz ile mücadele edecek zenginliğe, bilgi birikimine sahip. İhtiyacımız olan şey kapsayıcı, onarıcı, basiretli, birleştirici, zayıfı kollayan bir liderlik anlayışı.

Çin’de neler oluyor?

Biz daha demokratik bir toplum beklentimizi sürdürürken bazı ülkeler kontrol toplumunu başlatmış bile. Bunlardan biri virüsün ilk ortaya çıktığı iddia edilen ülke olan Çin. Çin toplumu kontrol etmek amacıyla “Sosyal Kredi Sistemini” denilen bir sistem oluşturmuş. Bu sitemde “Sosyal Güven” adı verdikleri bir puanlama yapılıyor. Puanlama sonucu vatandaşlara ödül ya da ceza veriliyor.

Peki, puanlar neye göre veriliyor? Aklınıza gelecek her şey söz konusu; sözgelimi harcama alışkanlıkları, kurulan arkadaşlıklar, sosyal medya kullanımı gibi unsurlara göre puan veriliyor insanlara. Sistem, puanların dâhil olduğu bir algoritma kullanıyor, buna göre iyi vatandaş- kötü vatandaş listeleri oluşturuluyor. Tabii devletin kendine göre oluşturduğu ölçülere göre... İşin sonunda, (bankaların güvenli olmayan müşteriler için oluşturdukları gibi) “Kara Listeler” oluşturuluyor. Bu listeye giren kişi birçok ayrıcalıktan, devletin sağladığı olanaklardan faydalanamıyor.

Öyle ki kırmızı ışıkta geçmek, kapalı ortamda sigara içmek bile kişinin notunu düşürüyor. Sonuçta, devletin kendisi için belirlediği ölçülere göre, iyi vatandaş, kötü vatandaş ortaya çakıyor. Bütün bu işlemler 200 milyondan fazla yapay zekâlı kamera tarafından takip ediliyor ve gerçekleştiriliyor.

Akıllı kameralar

Yapay zekâlı kameralar, yüz tanıma sistemine sahipler; vatandaşları anında tanıyorlar, algoritmalar yoluyla onlar hakkında psikolojik analizler bile yapabiliyorlar. Kişinin sakin ya da sinirli olup olmadığını, halet-i ruhiyesini, yüzündeki mutluluk oranına göre psikolojik durumuna kadar tespit edebiliyor. Üstünde nasıl bir elbise olduğu, saçının rengini, cinsiyetini, adını soyadını, hatta ırkını bile anında tespit ediyor.

Sözgelimi akıllı kamera kişiyi ön açıdan değil de arka açıdan gördü diyelim; o zaman arka açıdan aldığı görüntüleri havuza atıyor ve birtakım eşleşmelerden onun kim olduğunu anında tespit ediyor. Kaçış yok yani… Dolayısıyla bu kameralar tam da George Orwell’in “Bin Dokuz Yüz Seksen Dört” romanında bahsettiği Büyük Birader’in gözetleme toplumuna bizi götürüyor.

Öte yandan nakit para kullanımı nerdeyse sıfırlanmış durumda, “Wee Chat”ya da “Alipay” denilen sistemlerle bankacılık işlemleri yapılıyor. Alışverişler de karekök sistemi ile gerçekleştiriliyor, ödemeler para olmaksızın, bir yere dokunmaksızın yapılıyor. Korona belasının bize dayattığı gibi, insanoğlunun sevgisini gösterme yollarından biri olan “dokunmak” tarih oluyor.

(Aslında, bunlar aynı zamanda yeni insan tipi yaratmanın ön adımları. Yani sadece robotlar insan gibi olmayacak, insanlar da zaman içinde giderek robotlaşmaya doğru yol alıyor. Başka bir “insan türü” ortaya çıkıyor. Bir kuşak sonrası insanlar buna hazır olmalı.) Hiçbir ücret ödemeden sadece mesajlaşma üzerinden istediğine para gönderebiliyor insanlar. Böyle giderse yakında bankalar olmayacak, nakit para ortadan kalkacak. (Pandemi dijital paraların yıldızını yeniden parlattı.)

Dünyanın birçok yerinde ve Çin’de polisler artık yapay zekâlı kasklar ve gözlükler takıyor. Sürücüsüz otomobiller, hızlı trenler, insansızlaşan marketler, ameliyat yapan robotlar yeni yaşamın vazgeçilmez unsurları haline geliyorlar. Sonuç olarak devletin birey üzerinde kontrolünün artacağı bir döneme giriyoruz. Bugün yaşanan salgın ise bu sisteme karşı çıkanları susturmak için biçilmiş kaftan. Varın gerisini siz düşünün.

Çözüm

Yeni tablo hepimizi ürkütüyor; “çözüm istiyoruz, köle olmak istemiyoruz” diyor insanlar. Elbette çözüm istiyoruz, hem de insani bir çözüm. Ama nasıl? Üstelik de bu kadar güç onların elindeyken. Yukarıda çizdiğim tablo arzuladığım şey değil, gelecekte olması muhtemel gerçekleri içeriyor ve anlatıyor. Tabi insanlar alışık olmadıkları şeylerle karşılaştıklarında ilk etapta doğal olarak tepki gösteriyorlar ve yadırgıyorlar. Ancak zamanla alışıyorlar, bu alışkanlık bir nevi karaktere dönüşüyor ve bu da kaderleri haline geliyor. Eğer böyle bir “kadere” razı değilsek şimdiden bilmek, ona göre önlem almak gerekmez mi? Bizim yapmaya çalıştığımız bu. Gerçeği görelim ona göre tedbir ve tavır alalım, teslim olmayalım.

Korona sonrası dünya nasıl olacak?

İnsanlık tarihi boyunca doğal afetler ve salgın hastalıklar hep olagelmiş; bu da sosyal ve toplumsal kırılmalara neden olmuştur. Ancak insanlık tarihine baktığımızda hiçbiri, bu son salgın kadar küresel, hızlı ve yaygın bir etkiyi sahip olmamıştır. Bu salgının birçok bakımdan şu ya da bu şekilde bir milat olduğu söylenebilir. Hiçbir şeyin eskisi gibi olmayacağının hemen hepimiz farkındayız.

İşin ilginç bir tarafı da şu: Her biri ayrı güç, olanak ve yönetimlere sahip olan dünya devletlerinin hemen hepsi bu pandemi karşısında aynı reflekslerle hareket etti. Bunun gelecekte yaratacağı “aynılık” ve “tek tiplik” açısından önemini bir kenara not edip analizimize devam edelim.

Bu salgın ayrıca bize şunları gösterdi:

1) Küreselleşme, ulus üstü kurumlar denilen koca koca teşkilatların bir virüs karşısında hiçbir şey yapmadıklarını ya da yapamadıklarını gösterdi.

2) Doğayı yok etmekte, insanları katletmekte mahir olan militarist güçlerin, onca silahın, ordunun bir virüs karşısında teslim bayrağını çektiğini, onları yaratanları bile koruyamadığı ortaya çıktı. Gerçek yüzleri görüldü.

3) Çok güvenilen ulus devletlerin de bir işe yaramadığı, vatandaşlarını koruyamadığı ortaya çıktı.

4) Dinlerin, mezheplerin, tarikatların da çare olamadığı bir kez daha görüldü.

5) Onca kaynağı tanka, topa, nükleer silaha yatırmak yerine doğa ve insan sağlığı için harcamanın gerekliliği ve önemi bir kez daha kendini hatırlattı.

Robotların dünyası

hızlanacak mı?

- Daha önce belirttiğimiz gibi robotik dünya artık yaşamın her alanında kendini gösterecek. Robotlar hizmet sektöründen üretim sektörüne ve askeri- güvenlik sektöründen sağlık sektörüne kadar hizmet vermeye başlayacak!

- Artık milyonluk ordulara, paralı askerlere, fabrikalarda (robotlarla birlikte dijital devasa makinalar varken) çalıştırdıkları milyonlarca işçiye ihtiyaç yok. -

- İnsansız hava araçları, akıllı füzeler, biyolojik silahlar, akıllı teknolojiler, uzay uydularıyla bütün dünyayı 24 saat gözetim altında tutan tekelci sermaye, kendi ihtiyacı kadar yüksek beyin gücüne sahip sağlıklı bir nüfus planlaması yapmak istiyor.

- Niteliksiz gördüğü nüfustan yavaş yavaş on-on beş yıl içinden kurtulmaktır niyetleri. Yaşlı, hasta ve engelli nüfustan kurtulmanın ve hızlı artan nüfusu kontrol altına almanın peşindeler.

- Sağlıklı nüfus için sperm bankaları zaten devredeydi ve ileride bu zorunlu hale gelecek. Spermleri analiz edip içinden en sağlıklı olanları seçebilecekler. Böylece hem engelli hem de niteliksiz nüfustan kurtulmayı öngörmektedirler. Belki de Hitler’in üstün insan ırkı teorisi başka bir biçimde hayata geçmiş olacak.

- Ekonomik işleyiş yeni bir hal alacak, para ve banka sistemi tamamen değişecek, daha doğrusu para elektronik hale gelip sanallaşacak, böylece bankacılık sistemi de ortadan kalkacak.

- Başta devlet kurumu olmak üzere diğer kurum ve organizasyonların yapı ve işleyişi değişecek. Memurlar, devasa devlet binaları yerine bilgisayarlarıyla evlerinde kendilerine verilen şifreyle kamu hizmeti vermeye başlayacaklar. Böylece devlet elektrikten, sudan, doğalgazdan, bina masraflarından tasarruf edebilecek. “Home ofis” iyice gelişip yerleşecek.

- Eğitim sistemi değişmeye başladı bile. Uzaktan eğitim ya da sanal eğitim öğretim faaliyetleri de benzer şekilde hızlanacak.

- Emeklilik yaşı genel olarak 70’e çıkarılacak. Emekliliğe ayrıldıktan sonra kolunuzdaki çip veya bilezik aracılığıyla rahatlıkla yaşamınızı sonlandırabilecek opsiyonu ellerinde tutmayı hedefliyorlar; ağır sigorta ve sağlık masrafları yükünden kurtulmak için…

- Saldırı ve savunma sistem ve biçimleri de değişecek. Nitekim silah sanayi nitelik değiştiriyor. Nükleer silahlar, tanklar, toplar yerini hem riski hem maliyeti daha düşük olan hackerlere, siber saldırı araçlarına, sanal saldırı teknolojilere, biyolojik silahlara, virüslere bırakacak.

- İnsan zihnini yönlendiren, etkileyen hatta zihnini kopyalayan teknolojilerle tanışmamız artık zaman meselesi. 5G teknolojisi bu bakımda hızla yayılıyor zaten.

- Bu organize aklın Rusya, Amerika ve Çin’e de bir mesajı var tabii! Biyolojik bir test karşısında nükleer silahlarınız, akıllı füzeleriniz, koruma ordularınız, istihbarat örgütleriniz bir hiçtir, etkisizdir ve acizdir. Yenidünya düzenini siz devletler değil, biz kuracağız diyorlar.

- “Biz” kim? Biz, uluslar üstü hükmeden küresel güçler ve sermaye sahipleri. Belki de devletler üstü bir “devlet”. Dijital oligarklar. “Biz bu düzeni kuracağız” mesajını veriyorlar.

- Kısa zaman içinde bugünkü BM’den daha etkili ve yaptırım gücü olan bir küresel otorite ortaya çıkabilir. Peki, bu bizi yeni bir dünya devletine götürür mü?

Çözüm