Ödül ve ceza nasıl çalışır?

Şayet eğitmeye çalıştığınız veya davranışını kontrol etmeye çalıştığınız kişi küçük yaşta bir çocuk, bebek veya hayvan değilse, en çabuk kullanım yöntemi doğrudan x yaparsan y olur ya da tam tersi     x yapmazsan y olur gbi bir açıklamayla giriş yaparak olur.
Tabii bu şart değildir. Biyolojik varlıklar, bilinçsiz olarak, en rahat ettikleri ve en az enerji harcadıkları şekilde hareket etmeye meyillidirler. Bu şu anlama gelir: Varlığın (insan olmak zorunda değil) istediğimiz şekilde hareket etmesi için hedeflediğimiz davranışa yakın şeyler yaptığında aşama aşama ödüllendirilir veya cezalandırılır ve bir önceki davranışa verilen ceza veya ödül kesilir. Buna ''pekiştirme tarifesi'' denir ve ödül ya da cezanın sıklığına ve şiddetine göre planlanırlar.
Buna en iyi örnek ise Skinner'ın kendisinden gelmekte. 2. Dünya Savaşı sırasında gemilere bomba taşıması için güvercin kullanmak gibi dahiyane bir fikir geliştiren ordu Skinner'ı görevlendirir. Ancak güvercinler yemek atıldığında gelmekte, atılmadığında kimseyi umursamamaktadırlar. Skinner aşama aşama, önce güvercin kafasını biraz çevirdiğinde yem atarak, daha sonra iyice döndüğünde atıp az döndüğünde atmayarak, sonunda güvercinlere üniversiteyi bitirtmiştir. Şaka yaptım. Bu kadar ciddi yazmaya alışık değilim; içimdeki öğretmen canlandı o yüzden sizi sınamak istedim. Neyse neticede güvercinlerden katil yapmamıştır ancak pekiştirme tarifelerinin ne denli güçlü olduğunu anlamamızı sağlamıştır.
Yukarıdaki paragraf pozitif ödüllendirmeye örnek. Bir de negatif cezalandırmaya bakalım. Bir davranış bilimi profesörünün ders anlatırken hep tahtaya dönük, sol kolu uzanmış ve eli açık şekilde tahtaya dayalı ve sağ ayağının havada olduğunu fark ederler. Daha sonra anlaşılır ki öğrencileri dersi normal anlattığında hiç ilgi göstermemiş ancak sonunda bu pozu alana kadar adım adım ilgilenir gibi görünerek onu başarısız bir eğitmen olduğu hissinden kurtarmışlar. İşin ilginç yanı ise profesör, konunun uzmanı olmasına rağmen, bu durumun farkında bile değildir!

Ödül ve ceza nasıl kullanılmalıdır?
Ceza da ödül de davranıştan hemen sonra verilmelidir. Ertelenmesi halinde daha sonraki davranışlarla bağdaştırılırlar. Yani yatağınızın kedi çişi koktuğunu fark ettiğinizde yavrucağı tutup ıslak yere burnunu sürtmek sadece sizi tatmin eder. Kediniz ise büyük ihtimalle sizi gördüğü için cezalandırıldığını düşünecek ve gidip başkasının kedisi         olacaktır.
Dikkat edilmesi gereken bir diğer nokta ise tutarlılıktır. Yani bir davranıştan bir kere cezalandırılan veya ödüllendirilen kişi hareketi tekrarladığında aynı sonucu almazsa sadece kontrol eden kişi orada olduğu zaman davranışı gösterir (veya göstermez). Buna ek olarak boş vaat veya tehditler eğiticiye duyulan güveni kaldırır ve gücünü yok eder.

Davranış bilimi açısından ödül ve ceza
Öte yandan bir davranışın görülmesi için davranışın tersini cezalandırabilir veya davranışın kendisini ödüllendirebilirsiniz. Sonuç aynı olacaktır. Bu gerçek, davranış bilimciler ve terapist eğitmenler arasında bir bölünmeye yol açmıştır. Bir grup cezalandırmayı insani bulmazken, bir diğer grup ise ikisinin aynı çizginin iki ucu olduğunu ve şiddetleri azaltıldığında birbirinden ayırt edilemez olduğunu savunmaktadır.

Durum basit olarak şöyledir: Cezalandırma çok hızlı ve kesin bir şekilde işlerken tek bir davranışı pekiştirir ve ceza olasılığı ortadan kalktığında eski duruma geri dönülmesi kuvvetle muhtemeldir. Ödüllendirme daha yavaş sonuca ulaştırsa da eğitilen varlık hareketin benzerlerini kapsayacak şekilde genişleterek (yani genelleştirme yaparak) davranışını değiştirir ve bu hal kalıcıdır. Örneğin çocuğunuz (çok üzgünüm) montunu asmadığı için azar işitirse (pozitif ceza) hemen montunu asar, ancak sadece montunu asar ve siz evde yokken o mont yerde kalacaktır. Montunu astığı için teşekkür edip öperseniz (ya da öpülmeyi sevmiyorsa şeker de kullanabilirsiniz) sadece montunu değil, bütün kıyafetlerini olmaları gereken yere koyacak ve daha sonra bu davranış sabitlenecektir.
Birkaç tüyo ile yazımı sonlandırmak istiyorum. Çocuğunuzu takdir ettiğinizde ona sevdiği yiyeceği veya oyuncağı verin (yiyecekler en güçlü ödüldürler). Klasik şartlanma sonucu (Pavlov'u herkes biliyordur) sizin onayınızı edindiği ödülle bağdaştıracaktır. Bu şekilde büyüdüğünde, aferin dediğinizde çok daha mutlu olacaktır.
Yetişkinler söz konusu olduğunda ise kumarhaneleri örnek alarak bir pekiştirme tarifesi oluşturabilirsiniz. Bu tarifede ödül düzensiz olarak verilir ancak asla ceza verilmez; kişi büyük ödülü hayal ederek "oynamaya" devam eder. Bu şekilde insanları kendinize bağımlı hale getirebilirsiniz. (ki bunu aşk zannetmeleri sık karşılaşılan bir durumdur)
Ödül ve ceza sisteminin doğru kişiler tarafından, doğru bir şekilde, doğru kişilere, doğru zamanlarda uygulanması dileğiyle…