 |
Biri size dünyanın en büyük çölünün hangisi olduğunu sorsaydı, cevabınız ne olurdu? Eğer ‘Sahra Çölü’ diye bir cevap verdiyseniz, kısmen doğru sayılabilir. Sahra Çölü, dünyanın en büyük kutup dışı çölüdür. Ama aynı zamanda yarı kurak ve soğuk çöller, yani kutup çölleri de var ki, bunlar da en az diğerleri gibi uçsuz bucaksız ve çoraktır... Peki, dünyanın en büyük çölleri hangileridir ve ne kadar büyüklerdir?
ÇÖL TÜRLERİ NELERDİR?
Pop kültüründeki çoğu çölü düşündüğümüzde, kum tepelerinin arasında çalıların yuvarlandığı kurak bir ortamı hayal ederiz. Bununla birlikte, Dünya'da dört ana çöl türü vardır ve ortamlar arasındaki en önemli fark, sıcaklıkları ve dünyanın neresinde olduklarıdır.
DÜNYADAKİ DÖRT ANA ÇÖL TÜRÜ
Sıcak ve kuru çöller; yıl boyunca ılık ve kuru sıcaklıklara sahiptir.
Yarı kurak çöller; kışın biraz yağmur alırlar. Uzun ve kurak yazlara sahiplerdir. Ayrıca sıcak ve kuru çöllerden daha serindirler.
Kıyı çölleri; dört türün hepsinden çok daha fazla neme sahiptir. Ancak onlar da çok nadir yağış alırlar.
Soğuk çöller; kuru ve aşırı soğuktur fakat kış boyunca yoğun kar yağışı ve yağmur almaları oldukça normaldir.
Artık dört farklı çöl türünü de biliyoruz ama dünyanın en büyük çölü hakkında bilgi sahibi değiliz. Şimdi 10’uncu sıradan başlayarak gezegendeki en büyük çölleri ve bu zorlu manzaralarda evlerini yapan birçok toplumu, bitkiyi, hayvanı sıralayabiliriz.
10. BÜYÜK HAVZA ÇÖLÜ
Büyük Havza Çölü, Amerika Birleşik Devletleri'nin batısında; Nevada, Utah, California, Oregon, Idaho ve Wyoming'in 190 bin milkaresini (492 bin kilometrekare) kapsayan geniş ve kurak bir bölgedir. Yüksek rakımı (deniz seviyesinden 9 bin fit [2 bin 750 metre] veya daha fazla), engebeli arazisi ve kıt su kaynakları, onu ülkenin en ıssız yerlerinden biri haline getirir. Kapladığı alanın çoğu, yılda 10 inçten (25.4 santimetre) daha az yağış alır. Büyük Havza Çölü; geniş adaçayı bahçeleri, tuz düzlükleri ve kuru göl yatakları ile karakterizedir ve çöl ortamına adapte edilmiş çeşitli benzersiz bitki ve hayvan türlerine ev sahipliği yapar. Dünyanın en büyük 10. çölü, binlerce yıldır Kızılderili yerleşiminin çeşitli kalıntıları ve gezegendeki en eski bitki yaşamından bazıları ile antropoloji ile doğa tarihi için de önemli bir alandır. Örneğin, "Prometheus Ağacı" olarak bilinen ünlü bristlecone çamı, 1965 yılında kesildiğinde 4 bin 700 ila 5 bin yaşındaydı.
9. SURİYE ÇÖLÜ
Badiyat ash-Sham olarak da bilinen Suriye Çölü, Orta Doğu'da Suriye, Ürdün ve Irak'ın bazı kısımlarını kapsayan 190 bin milkarelik (492 bin kilometre kare) kurak bir bölgedir. Geniş çorak kum ve çakıl ovaları, kayalık dağlar ile ara sıra vadi adı da verilen kuru nehir yataklarının bulunduğu sert ve elverişsiz bir ortamdır. Bu listedeki diğer birçok ortam gibi, Suriye Çölü de yalnızca göçebe topluluklar için sert bir iklim sunar. Ünlü Bedevi kabileleri M.S. 1-4 yüzyıllar arasında bu bölgede kök salmıştır ve birçok kabile hala geleneksel yaşam tarzlarını sürdürmektedir. Bununla birlikte, bu gruplar ve anavatanları, petrol sondajı, aşırı otlatma ve iklim değişikliğinden kaynaklanan artan sıcaklıklar dahil olmak üzere, çeşitli çevresel zorlukların tehdidi altındadır.
8. KALAHARİ ÇÖLÜ
Bu yarı kurak çöl, dünyanın sekizinci en büyük çölüdür. Botsvana, Namibya ve Güney Afrika'nın yaklaşık 220 bin mil karelik (569 bin 797 kilometrekare) bir yüzey alanını kaplar. İnişli çıkışlı kırmızı kum tepeleri ve uçsuz bucaksız savanları; aslanlar, çitalar, sırtlanlar, zürafalar ve zebralar dahil olmak üzere Güney Afrika'ya özgü çeşitli vahşi hayvanlara ev sahipliği yapmaktadır. Kalahari Çölü aynı zamanda binlerce yıldır bu bölgede yaşayan ve hala sıkı sıkıya bağlı aile birimleri ve avcı-toplayıcı köy yaşamı kültürleri ile geleneklerini sürdüren halkın yerli kabilelerine de ev sahipliği yapmaktadır.
7. BÜYÜK VICTORIA ÇÖLÜ
Bu Avustralya çölü, bize göre dünyanın en uzak kıtasında ıssız bir manzarada 250 bin milkarelik (647 bin 497 kilometrekare) bir alanı kaplamaktadır. Ağırlıklı olarak düz otlaklar, tuz gölleri, küçük dağlar, kuru vadiler ve kayalık platolardan oluşan geniş bir bölgedir. Göçebe halkların zengin tarihine sahip Sahra Çölü gibi, Büyük Victoria Çölü de binlerce yıldır orada yaşayan Yerli Aborijin uygarlıkları için hayati bir kültürel ve manevi vatandır.
6. PATAGONYA ÇÖLÜ
Güney Amerika'daki Patagonya Çölü, dünyanın altıncı en büyük çölüdür ve Arjantin ile Şili'de 260 bin milkarelik (673 bin kilometrekare) bir alanı kaplar. Heybetli And Dağları ve Patagonya Bozkırı'nın arka planında yer alan bu yarı kurak çöl, Güney Kayın Ağacı ve Patagonya Selvisi de dahil olmak üzere çeşitli bitki ve hayvanları bir araya getirir. Tehuelche halkı burayı binlerce yıldır ev olarak adlandırıyor. Onlar, ‘Cueva de las Manos’ olarak bilinen UNESCO miras alanındaki paleolitik mağara resimlerinden sorumlu eski sanatçıların soyundan geliyorlar. Bu mağaraları keşfetmek, ilk insanların dünyalarında izlerini bıraktığı zamana yolculuk yapmaktır.
5. GOBİ ÇÖLÜ
Büyük Gobi Çölü, 500 bin milkare (1 milyon 300 bin kilometrekare) ile dünyanın en büyük beşinci çölüdür. Bu uçsuz bucaksız yağmur gölgesi çölü, Himalayalar'ın yükselen zirveleri ile Sibirya'nın soğuk bozkırları arasında sıkışmıştır. Buz ve kar fırtınaları dışında çok az bitki örtüsü bulunan ve çok az yağış alan son derece soğuk bir çöldür. Sıcaklıklar burada kutup tundrasında olduğu kadar soğuk olmaz, ancak Sibirya'dan gelen rüzgar soğuğu sıcaklıkları eksi 40 dereceye kadar düşürebilir.
Gobi Çölü aynı zamanda tarihi açıdan en önemli çöllerden biridir. Cengiz Han, Moğol İmparatorluğu'nu burada kurdu ve MÖ 130'dan beri Çin'i, Orta Asya ile Akdeniz bölgesine bağlayan çeşitli İpek Yolu kolları buradan geçti. Sonuç olarak, Gobi Çölü, Han Çinlileri, Moğollar, Persler ve Avrupalılar da dahil olmak üzere farklı medeniyetler arasında mal, fikir ve kültür alışverişinde çok önemli bir rol oynadı.
4. ARAP ÇÖLÜ
Arap Çölü, Suriye Çölü veya Kuzey Arabistan Çölü ile karıştırılmamalıdır. Dünyanın dördüncü en büyük çölüdür. Arap Yarımadası'na dağılmış 1 milyon milkarelik (2 milyon 600 bin kilometrekare) geniş bir yüzey alanı ile subtropikal çöller için toplam kara kütlesinde ikinci sıradadır. Arap Çölü ayrıca 102 endemik memeli türüne ve 310 farklı kuş türüne ev sahipliği yapmaktadır.
3. SAHRA ÇÖLÜ
İnişli çıkışlı kum tepeleri, develer ve vahaların yer aldığı çöl düşündüğünüzde, muhtemelen Kuzey Afrika'nın ikonik Sahra'sını hayal ediyorsunuzdur. Sahra, dünyanın en büyük sıcak çölü ve üçüncü en büyük çölüdür. 3,5 milyon milkare (9 milyom 100 bin kilometrekare) kurak, rüzgarla süpürülen manzaraları kapsar. Batı Sahra, Atlantik Okyanusu'na kadar genişlerken, aynı zamanda Afrika'nın kuzey kısmına tamamen hakimdir. Kuzeyde Kızıldeniz'den Akdeniz'e kadar uzanır. Bu kıyı sistemlerinin yakınında, Sahra yılda 4 ila 10 inç (10 ila 25 santimetre) yağış alabilir. Yine de, çekirdek kara kütlesinin çoğunu oluşturan iç kum denizleri nadiren çeyrek inçten fazla yıllık yağmur alır.
Şaşırtıcı bir şekilde, Sahra büyümeye devam ediyor. Ulusal Bilim Vakfı'nın 2018 yılında yaptığı bir araştırma, çölün 1920'den bu yana yüzde 10 büyüdüğünü ortaya koydu. Birçok araştırmacı, insanlar emisyonları ve diğer atmosferik kirlilik biçimlerini önemli ölçüde azaltana kadar bu eğilimin devam edeceği konusunda hemfikir.
2. ARKTİK KUTUP ÇÖLÜ
Dünyanın kutup bölgeleri, dünyanın en büyük iki çölüne ev sahipliği yapmaktadır. Kuzey Kutbu'nun soğuk çölü; Kanada, Grönland ve Rusya'nın kutup tundrasını içerir dünyanın en büyük ikinci çölüdür. Devasa 5.4 milyon milkare (13 milyon 900 bin milyon kilometre kare) Arktik Kutup Çölü, Güney Kutbu’ndaki muadilinden sadece birkaç yüzmil kare daha küçüktür. Bu çöl, kısmen aşırı soğuk, sıcaklıkları ve kuru havası sayesinde çok az yağış alır veya hiç yağış almaz. Kar yağar, ancak nadiren erir. Bu koşullara rağmen, Kuzey Kutbu Kutup Çölü çok sayıda dayanıklı kuş, mors ve kutup ayısı türüne de ev sahipliği yapmaktadır.
1. ANTARTİKA KUTUP ÇÖLÜ
Antarktika, dünyanın en büyük kıtası ve aynı zamanda en büyük çölüdür. Bu soğuk çorak arazi, 5.5 milyon milkarelik (14.2 milyon kilometrekare) devasa bir yüzey alanı ile Güney Kutbu'na hakimdir. Antarktika aynı zamanda en rüzgarlı kıtadır ve dünyadaki en kurak yerlerden biri olan ‘McMurdo Dry’ vadilerine ev sahipliği yapar. McMurdo Kuru vadiler bölgesi, Dünya'da herhangi bir mikrobiyal yaşamdan yoksun kaydedilen tek alandır.
Görünüşte sonsuz buzla kaplı bu kadar geniş bir alan için, dünyanın en büyük çölünün yılda yalnızca 0,8 inç (2 santimetre) yağış aldığını öğrenmek garip olabilir.
